فرارو در گزارشی به نقل از پایگاه ریسپانسیبل استیت کرفت به قلم “جورجیو کافی   “(Giorgio Cafiero)، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه و استاد مدعو دانشگاه جرج تاون نوشت، اندکی پس از آغاز خیزش‌های بهار عربی در سال ۲۰۱۱، سوریه با سرعتی حیرت‌آور به ورطه جنگی داخلی سقوط کرد؛ جنگی که به‌سرعت ماهیتی فراتر از یک نزاع داخلی به خود گرفت و به میدان رویارویی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شد. در یک‌سو، محور روسیه، ایران و حزب‌الله لبنان به پشتیبانی همه‌جانبه از نظام بشار اسد برخاست و در سوی دیگر، کشور‌های قطر، عربستان سعودی و ترکیه از طیف گسترده‌ای از گروه‌های شورشی حمایت و پیشتیانی می‌کردند.
 
با سقوط بشار اسد در اواخر سال گذشته، توازن قدرت در سوریه به‌طرز چشمگیری دگرگون شده و این کشور به کانون رقابت ژئوپلیتیکی میان ترکیه و اسرائیل تبدیل شده است؛ رقابتی که نه‌تنها نظامی و امنیتی، بلکه ریشه در اختلافات عمیق راهبردی درباره آینده ساختار سیاسی سوریه دارد. از یک‌سو آنکارا خواهان ظهور دولتی مقتدر، یکپارچه و همسو با منافع خود در دمشق است؛ از سوی دیگر تل‌آویو مایل است سوریه همچنان کشوری ضعیف، شکننده و تجزیه‌شده بر پایه خطوط قومی و مذهبی باقی بماند.
 
سوریه پس از اسد؛ فرصتی برای تل‌آویو یا میدان نفوذ آنکارا؟
از منظر تل‌آویو، افزایش نفوذ ترکیه در سوریه به‌مثابه تهدیدی راهبردی علیه امنیت ملی اسرائیل تلقی می‌شود. در آغاز سال جاری، یک کمیته دولتی وابسته به نهاد‌های امنیتی اسرائیل با انتشار گزارشی هشدار داد که روی کار آمدن دولتی اسلام‌گرا و سنی‌مذهب در دمشق با پشتوانه مستقیم آنکارا ممکن است تهدیدی جدی‌تر از دوران بشار اسد برای ثبات اسرائیل به‌وجود آورد. در این گزارش، ضمن اشاره به احتمال تبدیل شدن دولت جدید سوریه به یک دولت نیابتی ترکیه، به اهداف ژئوپلیتیکی گسترده‌تر آنکارا از جمله جاه‌طلبی‌های اردوغان برای بازآفرینی نفوذ امپراتوری عثمانی نیز پرداخته شده است.
 
بلافاصله پس از فروپاشی نظام اسد، اسرائیل حملات هوایی گسترده‌ای را علیه دمشق و سایر نقاط کلیدی در خاک سوریه آغاز کرد؛ حملاتی که هم‌زمان با آن، شاهد پیشروی‌های غیرقانونی ارتش اسرائیل به فراسوی بلندی‌های جولان و تصرف اراضی جدیدی در خاک سوریه بودیم. اما این تنها بخشی از تحرکات تل‌آویو بود.
 
در اواخر ماه گذشته و آغاز ماه جاری، اسرائیل مواضعی را در سوریه هدف قرار داد که آنکارا پیش‌تر به‌طور آشکار نسبت به آنها ابراز تمایل و حساسیت کرده بود؛ آن هم در شرایطی که گفت‌و‌گو‌هایی جدی درباره ایجاد یک اتحاد نظامی رسمی میان ترکیه و دولت جدید سوریه در جریان بود. هدف راهبردی اسرائیل، جلوگیری از شکل‌گیری آینده‌ای در سوریه است که در آن، ترکیه به‌عنوان ضامن امنیت دمشق ایفای نقش کند؛ آینده‌ای که می‌تواند مانعی جدی در برابر عملیات‌های هوایی یا زمینی اسرائیل در خاک سوریه ایجاد کرده و نوعی بازدارندگی مؤثر علیه تل‌آویو پدید آورد. این سناریو نه‌تنها از زمان سقوط اسد شدت گرفته، بلکه حتی در واپسین سال‌های حکومت او نیز به‌طور خزنده در حال شکل‌گیری بود. اسرائیل در مسیر مهار نفوذ ترکیه در سوریه، حتی تا آنجا پیش رفت که در واشنگتن لابی کرد تا ایالات متحده از باقی‌ماندن حضور نظامی روسیه در سوریه حمایت کند تا از این طریق بتواند سدی در برابر گسترش نفوذ آنکارا باشد.
 
به گفته دکتر “مصطفی جانر” (Mustafa Caner)، استادیار مؤسسه مطالعات خاورمیانه در دانشگاه ساکاریا، تل‌آویو پس از سقوط اسد، خلأ قدرت را فرصتی طلایی برای بازتعریف نقش خود در سوریه دید و بلافاصله با موجی از حملات هوایی و حتی تلاش‌هایی برای نفوذ زمینی وارد عمل شد. اسرائیل تلاش کرد اقلیت‌هایی چون دروزی‌ها و کُرد‌ها را تحریک کند تا ساختار داخلی سوریه همچنان تجزیه‌شده و شکننده باقی بماند.”
 
دکتر مصطفی جانر تأکید کرد که ترکیه در این چارچوب، به‌عنوان تهدیدی راهبردی برای اسرائیل دیده می‌شود؛ چرا که آنکارا به‌صراحت با سناریوی تجزیه و تضعیف سوریه مخالفت کرده و بر حفظ تمامیت ارضی آن پافشاری می‌کند. هرچند برخی از ناظران نسبت به احتمال کشیده شدن این رقابت به یک رویارویی مستقیم میان دو دولت هشدار می‌دهند، اما در محافل تحلیلی، وقوع چنین سناریویی همچنان دور از ذهن تلقی می‌شود.
 
تفاهم زیر سایه خروج؛ واشنگتن در تلاش برای مهار بازیگران پیش از ترک سوریه
در نهم آوریل (۲۰ فروردین) مقاماتی از ترکیه و اسرائیل در جمهوری آذربایجان پشت در‌های بسته با یکدیگر دیدار کردند تا درباره آینده امنیتی سوریه و یافتن سازوکاری برای جلوگیری از برخورد مستقیم نظامی گفت‌و‌گو کنند. محور اصلی این مذاکرات، طراحی یک «کانال کاهش تنش» بود؛ مکانیسمی برای مدیریت اختلافات و پیشگیری از درگیری ناخواسته در خاک یا حریم هوایی سوریه؛ جایی که هر دو کشور منافع امنیتی فزاینده‌ای را دنبال می‌کنند.
دکتر پینار دوست، پژوهشگر اندیشکده شورای آتلانتیک تأکید کرد: “در این مرحله، به‌هیچ‌وجه انتظار وقوع درگیری مستقیم میان ترکیه و اسرائیل را ندارم.» او با اشاره به سابقه جنگ داخلی سوریه تاکید کرد: «در طول نزدیک به ۱۴ سال، کشور‌هایی که از گروه‌های متضاد در سوریه حمایت می‌کردند نظیر ترکیه و روسیه، ترکیه و آمریکا و نیز روسیه و اسرائیل، مکانیسم‌هایی برای اجتناب از درگیری ایجاد کرده‌اند. شکل‌گیری یک سازوکار مشابه میان ترکیه و اسرائیل نیز بسیار محتمل است.”
دکتر کریم امیل بیطار، استاد مطالعات خاورمیانه در مؤسسه علوم سیاسی پاریس نیز با ارزیابی‌ها درباره بعید بودن درگیری نظامی مستقیم میان ترکیه و اسرائیل هم‌نظر است، اما هم‌زمان هشدار می‌دهد که جنگ‌های نیابتی در سوریه هنوز به نقطه پایان نرسیده‌اند. به گفته او، ترکیب «زیاده‌خواهی فزاینده اسرائیل» با “افزایش اشتهای راهبردی ترکیه» می‌تواند در فضایی که سوریه هنوز به‌شدت شکننده است، خطر تشدید روند تجزیه و فروپاشی این کشور را به‌طور چشمگیری افزایش دهد. دکتر بیطار با اشاره‌ای تلخ به وضعیت منطقه می‌گوید: “همان‌طور که در ضرب‌المثل معروف آفریقایی آمده، وقتی دو فیل با هم می‌جنگند، این چمنزار است که له می‌شود"
 
در شرایطی که تنش‌ها میان دو متحد کلیدی ایالات متحده یعنی ترکیه و اسرائیل بر سر آینده «سوریه جدید» رو به تشدید است، واشنگتن همچنان به‌عنوان نقطه ثقل این معادله ژئوپلیتیکی باقی مانده است. دولت ترامپ به‌روشنی نشان داده که مصمم است مانع از حرکت این دو بازیگر منطقه‌ای به‌سوی یک رویارویی تمام‌عیار شود و آنان را در مسیر تفاهم و مهار متقابل هدایت کند.
دکتر پینار دوست با ترسیم چشم‌اندازی جامع از تحولات جاری می‌گوید: «اگر در نظر بگیریم که ایالات متحده قصد دارد تا پایان سال جاری نیروهایش را از سوریه خارج کند، در عین حال می‌کوشد توافقی میان نیرو‌های دموکراتیک سوریه و دولت دمشق تحمیل کند و از سوی دیگر، ترکیه نیز در پی ایجاد یک ائتلاف ضد داعش با مشارکت عراق، سوریه و اردن است؛ در این صورت، تصویر کلی بسیار روشن می‌شود.» او تاکید می‌کند: “واشنگتن در روند خروج از سوریه تلاش دارد محیطی از تفاهم میان متحدانش به‌جا بگذارد و همچنین، پیش از ترک نهایی منطقه، در پی تضمین روند عادی‌سازی روابط میان سوریه و اسرائیل خواهد بود.”
 
دوستی با اردوغان، هشدار به تل‌آویو
در دیدار هفتم آوریل (۱۸ فروردین) در کاخ سفید، دونالد ترامپ با لحنی آشکار از نقش ترکیه در سرنگونی نظام بشار اسد تمجید و روابط شخصی خود با رجب طیب اردوغان را «بسیار خوب» توصیف کرد. رئیس‌جمهور آمریکا در حضور بنیامین نتانیاهو گفت: «من اردوغان را دوست دارم، او هم مرا دوست دارد... و ما هیچ‌گاه مشکلی با یکدیگر نداشته‌ایم.» این اظهارات، در واقع پیامی صریح به نخست‌وزیر اسرائیل بود: اختلافات میان آنکارا و تل‌آویو قابل مهار است و نباید اجازه داد به نقطه بی‌بازگشت برسند. ترامپ حتی پیشنهاد میانجی‌گری برای کاهش تنش‌ها میان دو متحد کلیدی آمریکا را مطرح کرد و به نتانیاهو هشدار داد که در قبال تحولات سوریه باید “عاقلانه رفتار کند”.
دکتر مصطفی جانر در تحلیل دیدار میان ترامپ و نتانیاهو، معتقد است که رئیس‌جمهور آمریکا با تمجید از نقش ترکیه در سوریه و هشدار به نخست‌وزیر اسرائیل مبنی بر «عاقل بودن»، در واقع پیامی قاطع به تل‌آویو مخابره کرد. به گفته جانر، «این اظهارات به‌نوعی به‌رسمیت‌شناختن نقش موازنه‌گر ترکیه در معادلات سوریه بود. نتانیاهو از شنیدن آن خوشحال نبود، اما چاره‌ای جز پذیرش نداشت.» او تأکید می‌کند که ترامپ عملاً به نتانیاهو گفت باید به اولویت‌ها و منافع ترکیه احترام بگذارد.“همه می‌دانند اسرائیل تا چه حد به حمایت ایالات متحده وابسته است؛ بنابراین، این هشدار از سوی ترامپ نه‌تنها نمادین نبود، بلکه ابزاری برای مهار اقدامات بی‌پروا و یک‌جانبه اسرائیل در سوریه بود.”
 
دکتر مصطفی جانر در جمع‌بندی نهایی خود از دیدار ترامپ و نتانیاهو، بر پیامد‌های سیاسی سنگینی که این نشست برای نخست‌وزیر اسرائیل داشت، تأکید کرد و گفت: «ترامپ در این دیدار، عملاً دو ضربه اساسی به نتانیاهو وارد کرد: نخست، اعلام آمادگی برای مذاکره با ایران و دوم، تمجیدی بیش از دو دقیقه از نقش ترکیه و شخص اردوغان در سوریه.» جانر معتقد است که این مواضع، ضرباتی سخت بودند که نتانیاهو به‌سختی خواهد توانست از آنها عبور کند. به گفته او، “در نتیجه، بعید است اسرائیل بتواند همچون گذشته با بی‌پروایی در سوریه عمل کند و بدون شک، توانایی رویارویی مستقیم با ترکیه را نیز نخواهد داشت.”