به گزارش آذرتیتر به نقل از هم نوا، از آنجایی که اخیرا ثبت جهانی ارسباران به دلایل مختلف و براساس تصمیم ارزیابان اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) این پرونده رد شده بود، اما به گفته میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی‌، با رایزنی‌های انجام‌شده با IUCN همچنین اعضای کمیته در دفاع از ارزش‌های پرونده امکان ثبت این اثر پس از رفع مشکلات عنوان‌شده در این منطقه از جمله جابه‌جایی زمین‌های کشاورزی موجود در منطقه، دوباره نسبت به ارائه پرونده و ثبت اثر اقدام می‌شود.

در هر حال این حرکت و اقدام تیم ارزیابان اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت را به فال نیک می‌گیریم اما نکته قابل تامل در این راستا اینکه منطقه حفاظت شده ارسباران به مساحت ۷۸ هزار هکتار، با وجود اینکه از سوی یونسکو به عنوان منطقه ای حفاظتی و ذخیره‌گاه بیوسفر (ژنتیکی) در کره زمین انتخاب شده ولی هر ساله به دلایل مختلف از جمله بی‌توجهی مردم و مسوولان، نبود امکانات و تجهیزات لازم روز به روز بر روند تخریب این منطقه افزوده و از وسعت این جنگل‌ها کم می‌شود.

قطع به یقین این عوامل موجب رد این اثر برای ثبت جهانی در سال‌های اخیر شده است.

بنابراین، آنچه اختصاصا در این زمینه مورد تاکید است، اینکه اهمیت منطقه ارسباران تنها به دلیل ویژگی‌های خاص اکوتوریسم، اکولوژیکی و توان‌های زیست محیطی آن نبوده بلکه میراث تاریخی و فرهنگی این منطقه نیز از زمان‌های گذشته مورد توجه دوست‌داران این منطقه و جهان بوده، ساخته شدن اولین گنبد جهان در آن، دقیق‌ترین شهر دایره‌ای جهان، سیستم شهرسازی منحصر به فرد و تکنولوژی مواد و مصالح و ساخت برای اولین بار را می‌توان از دیگر ظرفیت های این منطقه برای ثبت جهانی اعلام کرد.

بر همین اساس، منطقه حفاظت شده ارسباران از نظر تنوع گونه‌ای جانوری و گیاهی نیز در سطح جهان کم نظیر بوده است.

این منطقه با وجود داشتن کمتر از پنج صدم مساحت کشور بیش از ۱۳ درصد پوشش گیاهی ایران را در خود جای داده است و ۲۹ درصد از پستانداران، ۴۴ درصد پرندگان ایران، ۳۲ درصد از دوزیستان، ۹ درصد آبزیان و ۲۰ درصد خزندگان کشور در آن زندگی می‌کنند.

افزون بر این‌ها،تاکنون ۲۱۵ گونه پرنده، ۲۹ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۱۷ گونه ماهی در مناطق مختلف ارسباران شناخته شده و برخی دیگر از گونه‌های جانوری در این جنگل‌ها به دلایل مختلف ناشناخته مانده است.

همچنین کارشناسان این حوزه، جنگل‌های ارسباران را به دلیل داشتن گونه‌های متنوع گیاهی و جنگلی، در زمره یکی از مناطق با ارزش ژنتیکی و یکی از اکوسیستم‌های جنگلی ویژه و جزو مناطق ۱۰۳ گانه «بیوسفر» جهان معرفی کرده‌اند.

همچنین منطقه ارسباران در مقیاس جهانی نیز به تنهایی معادل ۳۴ درصد پوشش گیاهی کشور ارمنستان، ۲۵ درصد از پوشش گیاهی کشور آذربایجان، ۲۵ درصد پوشش گیاهی فرانسه، ۲۵ درصد پوشش گیاهی گرجستان، و ۱۷ درصد پوشش گیاهی کشور ایتالیا است.

بنابراین جنگل‌های ارسباران صرف نظر از جاذبه‌های شکارگاهی، اقتصادی، اجتماعی‌ و فرهنگی به دلیل وجود گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب، چشم‌اندازهای بکر و وسیع، گنجینه منحصر به فردی از منابع محیط زیستی را در جغرافیای شمال غربی کشور ایجاد کرده است.

لذا بر مسوولان و دست‌اندرکاران این حوزه واجب است برای ثبت جهانی، حفظ و احیا به ویژه شناساندن ظرفیت‌های بالقوه توریستی و گردشگری این منطقه به جهانیان بیش از اینها تلاش کنند.

* ارسباران نامی آشنا؛ اما غریب برای جهانیان

آنچه اختصاصا در این زمینه مورد تاکید است، اینکه میزان تنوع زیستی حیات نیز به نحو چشمگیری در منطقه ارسباران نسبت به دیگر مناطق جنگلی ایران غنی‌تر است اما به رغم وجود چنین سرمایه‌ای، قراین بیانگر آن است که در سال‌های اخیر، هر ساله به دلایل مختلف از جمله بی‌توجهی مردم و مسوولان، نبود امکانات و تجهیزات لازم و به ویژه  آتش‌سوزی برخی مناطق حفاظت شده این جنگل از بین می‌رود.

افزون بر آنچه گفته شد، جنگل‌های ارسباران همچنین به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی رشته کوه‌های البرز و زاگرس، میزبان برخی گونه‌های زاگرسی نیز هستند.

منطقه جنگلی ارسباران در گذشته نه چندان دور دارای وسعت زیاد بوده و به علت قطع یکسره جنگل برای تامین ذغال، وسعت زیادی از این جنگل از بین رفته است، طی آخرین اطلاع وسعت جنگل ارسباران ۱۶۴ هزار هکتار بوده که از این وسعت ۱۴۸ هزار هکتار از آن به عنوان جنگل حمایتی و حفاظتی است.

ارسباران که در گذشته‌ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حدفاصل جلفا تا مغان و بلندی‌های سبلان، بزقوش و سهند اطلاق می‌شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه‌های منحصر به فرد جنگلی به مرزهای شهرستان‌های کلیبر و اهر محدود می‌شود.

این منطقه حفاظت شده در شمال‌غربی آذربایجان‌شرقی میان سه رودخانه مهم « ارس» در شمال، « ایلگنه چای » در غرب و «کلیبرچای» در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات «سایگرام» متصل است.

از سوی دیگر، جنگل‌های ارسباران از نظر جغرافیایی به اتفاق جنگلهای خزری در زمره منطقه جنگل‌های «هیرکانی» قرار می‌گیرد و شباهت زیادی به جنگل‌های خزری و جنگل‌های کناره دریای سیاه دارد، با این تفاوت که به جای درختان راش و توسکای جنگل‌إهای شمال کشور و درختان کاج حاشیه دریای سیاه، درختان بلوط و ممرز در جنگل‌های ارسباران روییده است.

از جمله گونه‌های گیاهی مهم منطقه می‌توان «آوری، ممرز، گردو، چنار، کیکم، عاق، زرشک، گیلاس، آلبالو، سرخدار، هفت کول، ارسل، زغال اخته، آلوچه، انار وحشی، زالزالک و … انواع نعناع عیان، پامچال، آلاله و گراس‌ها» را برشمرد.

گونه‌های مهم جانوری منطقه عبارتند از: بز، پازن، قوچ، میش، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، سیاگوش، روباه، خرگوش، پلنگ، کبک، قرقاول ارسبارانی، هما، انواع شکاری‌ها، یله مار، تیرک مار، گرز، مار و … . اما مهم‌ترین و کم‌یاب‌ترین گونه جانوری شناخته شده ارسباران نوعی پرنده نادر به نام «سیاه خروس قفقازی» است که این منطقه یکی از معدود زیستگاه‌های آن به‌حساب می‌آید.

قرقاول ارسبارانی و مارال دو گونه دیگر در معرض خطر انقراض این منطقه هستند که نسل در خطر آنها با برنامه‌های حفاظتی احیا و جمعیت آنها در حال حاضر آمار مطلوبی دارد.

کوتاه سخن آنکه، هر چند مسوولان و مدیران اجرای سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور و استان بر لزوم ثبت هر چه سریع‌تر این اثر طبیعی در حافظه جهانی تاکید می‌کنند ولی با توجه به اقداماتی که در این راستا صورت گرفته، به نظر می‌آید با این اوضاع و احوالی که هر ساله نسبت به تخریب منطقه حفاظت شده این جنگل‌ها صورت می‌گیرد، باید سال‌ها منتظر ثبت جهانی این آثار طبیعی شد.

در نهایت اینکه آذربایجان، سر ایران با تاریخ عظیم و پشتوانه غنی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی که دارد تا به حال دو اثر میرات فرهنگی را در فهرست یونسکو برای جهانیان ثبت کرده است که به نظر می‌رسد با توجه به ظرفیت‌های استان آذربایجان‌شرقی در عرصه‌های مختلف تاریخی، فرهنگی و معنوی، به ویژه طبیعی این تعداد آثار ثبت شده جهانی از این استان جای بسی تامل دارد!

نگارنده: موسی کاظم زاده